اهمیت اقتصادی گیاهان دارویی

اهمیت اقتصادی گیاهان دارویی

طبق برآوردهای صورت گرفته در سال‌های اخیر، ارزش بازارهای جهانی داروهای گیاهی که شامل گیاهان دارویی و فرآورده‌های آنهاست، همواره با رشد قابل توجهی رو به افزایش بوده است. بخش اعظم بازار گیاهان دارویی دنیا، به تولید و عرضه متابولیت‌های ثانویه مشتق از این گیاهان مربوط می‌شود. متابولیت‌های ثانویه معمولاً از ارزش افزوده بسیار بالایی برخوردارند. بطوریکه ارزش فروش برخی از این ترکیبات مانند شیکونین، دییجیتوکسین وعطرهایی همچون روغن جاسمین، از چند دلار تا چند هزار دلار به ازای هر کیلوگرم تغییر می‌کند. همچنین، قیمت هر گرم از داروهای ضد سرطان گیاهی مانند  وین بلاستین، وین کریستین، آجمالیسین و تاکسول به چند هزار دلار می‌رسد. تاکسول یکی از ترکیبات دارویی است که از پوست درخت سرخدار به دست می‌آید و در درمان سرطان‌های سینه و تخمدان مورد استفاده قرار می‌گیرد. طبق گزارش اعلام شده از سوی سازمان هلال‌احمر ایران، میزان ارز تخصیص‌یافته برای خرید هر گرم تاکسول به 5/2میلیون تومان رسیده است (امیدبیگی، 1384). در ایران حدود 600 میلیارد ریال از بودجه عمومی کشور صرف پرداخت یارانه برای تأمین داروهای مورد نیاز می‌شود. هزینه خرید دارو در سال 1379 حدود 400 میلیون دلار بود. این در حالی است که ایران با داشتن خصوصیات اکولوژیکی و اقلیمی متنوع، یکی از کشورهای کم نظیر در تولید گیاهان مختلف می‌تواند باشد (امیدبیگی، 1384) به طوریکه ایران از 13 اقلیم موجود در جهان، 11 اقلیم را به خود اختصاص داده است، حدود 300 روز آفتابی و تقریباً 8000 گونه گیاهی که معادل 2 برابر فلور کل اروپا است از دیگر ویژگی‌های ایران می‌باشد که این بانک ژن اهمیت اقتصادی زیادی دارد (امیدبیگی، 1385). برای مثال، کشور فیلیپین حجم عظیمی از درآمد خود را از فروش گیاهان دارویی وگیاهان وحشی به دیگر کشورها به دست می‌آورد. بنابراین، اگرچه ایران در زمینه توسعه صنعت گیاهان دارویی در ابتدای راه است، ولی می‌تواند با برنامه‌ریزی صحیح، بخش قابل‌توجهی از بازارهای جهانی را به خود اختصاص دهد.

عوامل موثر بر رشد ‌و‌نمو گیاهان دارویی

برخلاف دیگر محصولات زراعی، گیاهان دارویی گیاهانی هستند که کیفیت مواد در مقایسه با کمیت آنها به مراتب مهمتر و ضروری‌تر می‌باشد. لذا جهت رسیدن به حدکثر کیفیت، علم و آگاهی از عوامل موثر بر رشد‌و‌نمو گیاهان دارویی بسیار حائز اهمیت می‌باشند. شناخت عوامل محیطی، گیاهی و زراعی نقش مهمی در موفقیت کشت گیاهان دارویی دارد.

1- عوامل طبیعی: از مهمترین عوامل محیطی موثر بر رشد‌ و ‌نمو و تولید گیاهان دارویی و معطر، می‌توان نور، دما، آبیاری، ارتفاع محل رویش، خاک و موجودات زنده و غیر‌زنده پیرامون گیاه را برشمرد.

1-1 نور: بین خصوصیات مختلف نور (کمیت، کیفیت و تداوم) و تولید متابولیت‌های ثانویه گیاهان دارویی ارتباط نزدیکی وجود دارد. کیفیت با طول موج نور، یکی از ویژگی‌هایی است که در فرآیند فتوسنتز و فوتومورفوژنر گیاه نقش اساسی دارد، نور در جوانه زدن بذرهای برخی از گیاهان دارویی نقش مهمی دارد. تناوب روشنایی و تاریکی نیز بر فرآیندهای مختلف گیاه تأثیر می‌گذارد. فعالیت گیاهان در سنتز متابولیت‌های دارویی، تحت تأثیر وضعیت‌های مختلف نوری، تغییر می‌کند. روشنایی در تولید فرآورده‌های دارویی گیاهان نقش مهم و اساسی دارد. میزان احتیاج گیاهان دارویی به مقادیر نور، متفاوت بوده و کیفیت، شدت روشنایی، هر یک به تنهایی می‌تواند تأثیر عمده‌ای بر متابولیت‌های ثانویه گیاه بگذارد (زمان، 1379).

1-2 درجه حرارت: دما، مهمترین عامل کنترل‌کننده  نمو و متابولیسم گیاهی است. بطوریکه شکل برگها و ساقه‌های برخی گیاهان، معرف دمای محل رویش آنها است. بسیاری از گیاهان دارویی یا معطر هنگامی که از نواحی بومی خود به مناطق دیگر انتقال می‌یابند به منظور سازگاری با محیط جدید مجبور به تغییر عادت رشدی خود می‌شوند.

1-3 رطوبت و آبیاری: از جمله عوامل موثر بر رشد‌و‌نمو و تولید مواد موثر گیاهان دارویی و معطر، آب است که کمبود آن بیشتر از سایر نهاده‌ها بر کاهش تولید اثر می‌گذارد. برخی از گیاهان خشکی‌پسند مانند اسطوخدوس را به صورت دیم هم می‌توان کشت کرد ولی آبیاری تأثیر بارزی بر افزایش وزن خشک پیکر رویشی آن دارد.

1-4 خاک و عناصر غذایی: ویژگی‌های خاک و بستر رشد گیاه از لحاظ خواص فیزیولوژیکی (ساختمان و بافت)، شیمیایی و بیولوژیکی از عوامل مهم و تأثیرگذار بر چگونگی رشد‌و‌نمو و ماده موثر گیاهان دارویی و معطر هستند. حاصلخیزی خاک در تأمین عناصر لازم برای سنتز متابولیت‌ها و افزایش وزن خشک گیاه نیز حائز اهمیت است.

1-5 مکان رویش: محل رشد‌و‌نمو گیاهان دارویی، از لحاظ ارتفاع از سطح دریا، شیب و عرض جغرافیایی و تأثیری که این عوامل بر دما، نور و رطوبت‌نسبی می‌گذارند، در متابولیسم گیاهان دارویی و تغییرات سنتز مواد موثره آنها اهمیت زیادی دارند.

2- عوامل گیاهی: عوامل گیاهی نقش مهمی در کیفیت و تولید مواد موثره گیاهان دارویی دارند که در این میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

2-1 سن گیاه و مراحل مختلف رشد: سن گیاه در مقدار ماده موثر و کیفیت آن تأثیر زیادی دارد و بر حسب نوع گیاه متفاوت است.  

3- عوامل زراعی: در ایران، پژوهش‌هایی در زمینه عملیات به‌زراعی به منظور بهره‌برداری مناسب‌تر از گیاهان دارویی و معطر و اهلی کردن گونه‌های مختلف به تازگی مدنظر قرار گرفته و موفقیت‌های زیادی در این خصوص بدست آمده است (دوازده امامی و همکاران، 1383). بررسی‌ها نشان داد که رویش گیاه سنبل‌الطیب و کمیت و کیفیت مواد موثر آن به شدت تحت‌تأثیر برخی عوامل از جمله روش کشت و زمان برداشت قرار می‌گیرد (امیدبیگی، 1385).

4- عوامل زنده و غیرزنده: افزون بر عوامل ژنتیکی، محیطی و زراعی که به آن اشاره شد، عوامل بیماری‌زای قارچی یا باکتریایی، آفت‌ها و علف‌های هرز و دیگر عوامل موجود زنده در پیرامون گیاهان دارویی و معطر بر آنها تأثیر گذاشته که بر روی مقدار ماده موثر و از همه مهمتر کیفیت مواد موثر می‌باشد.

 اهمیت دارویی بومادران و بابونه

بومادران و بابونه از گیاهان دارویی مهمی هستند که متابولیت های ثانویه آنها از ارزش دارویی بالایی برخوردار است. اهمیت بابونه به دلیل دارا بودن ترکیباتی نظیر اسید آنجلیک، آزولن، آلفا بیسابلول، سینتئول، مایکارین، ماتریسین و کامازولن در اسانس می‌باشد. جزء با ارزش اسانس، کامازولن است. توسط کاتالیزور بخار و یا با تغییر Ph در طول عملیات تقطیر، ماتریسین حاصل می‌شود. ماتریسین پیش‌ساز کامازولن است و مقدار آن در گل به عنوان معیار سنجش مقدار کامازولن در دمای حدود صد درجه سانتی‌گراد و در زمانی تقریبا طولانی انجام می‌شود. اسانس بابونه به دلیل دارا بودن ترکیبات موثره‌ای همچون کامازولن و آلفا بیزابولول‌آ مهم است که این ترکیبات دارای خواص درمانی بسیاری از جمله خصوصیات ضد میکروبی، ضدالتهابی، ضداسپاسم و ضدعفونی کنندگی بوده و در درمان ناراحتی‌های معده و روده به کار می‌رود (Ghanavati، 2007).همچنین عصاره این گیاه در آرامش سیستم اعصاب و کاهش تشنجات موثر است و از آن برای تهیه کمپرس‌ها و درخشان کردن طبیعی موها نیز استفاده می‌شود (Ghanavati، 2007). بومادران داراي مواد تلخ و اسانس‌های فرار است كه اين مواد خاصيت ضدالتهاب و ضداسپاسم دارند و ترشحات معده را تحريك می‌کنند. مصرف مقدار زياد آن سبب سردرد و سرگيجه می‌شود (زمان، 1379). از نظر تركيبات شيميايي داراي اسانس روغني فرار و ماده (HCN گلوكوزيد)، آكيلئين (آشيلين) می‌باشد.

گلهاي بومادران داراي اسانس روغني فرار و ماده‌ای به نام آزولن می‌باشد. وجود كولين در اين گياه موجب كاهش فشار خون می‌گردد. در هر 100 گرم از گلهاي آن 100-12 میلی‌گرم ماده آزولن وجود دارد اما مقدار آن در برگ‌های گياه و پوست ساقه آن خيلي جزئي است. علاوه بر اين موادي نظير: گائيازولن، كامازولن، بتونيسين، نوعي استاچيدرين، بتائين، باز C، آپيژنين آزاد، گلوكوزيدي از آپيژنين، گلوكوزيدي از لوتئولين، ماتريكارين، دي ايسيل ماتريكارين و دو نوع سکسوئی ترپن لاكتون در اين گياه وجود دارد(امیدبیگی، 1385).

اخیرا ترکیبات اسانس به علت اثر ممانعت کنندگی و کشندگی میکروارگانیسم های پاتوژن مورد توجه قرار گرفته اند. از طرفی در سالهای اخیر تولید کنندگان مواد غذایی به امر جایگزینی نگهدارنده های شیمیایی با نگهدارنده های طبیعی در محصولات خود توجه زیادی نموده اند و در این زمینه تحقیقات زیادی در مورد اثرات ضد باکتریایی و نگهدارندگی اسانس های گیاهی انجام شده است (تاجیک و همکاران، 1387). با توجه به مطالب ذکر شده و نیز کاربردهای فراوان اسانس گیاهان دارویی به منظور کنترل رشد باکتری های بیماریزا با منشا غذایی  یا باکتری های عامل فساد، می توان از آنها به عنوان نگهدارنده های مواد غذایی استفاده نمود.